Không gian này được kiến tạo từ chất liệu tre truyền thống kết hợp với phong cách thiết kế đương đại, tạo nên một trải nghiệm thị giác sinh động. Nằm dưới tán cây rợp bóng của Văn Miếu, Quốc Tử Giám, nơi lưu giữ hồn cốt của nền học vấn và di sản văn hóa dân tộc – kiến trúc tre vươn mình như một ẩn dụ cho sức sống bền bỉ và vẻ đẹp tinh túy của tri thức.
Hệ thống khoa cử dưới thời quân chủ ở Việt Nam là một mô hình tuyển chọn nhân tài nghiêm ngặt, thấm đượm tinh thần "trọng hiền đãi sĩ" của Nho giáo. Muốn bước chân vào chốn quan trường, tìm kiếm vinh quang trí tuệ và cơ hội phụng sự triều đình, sĩ tử phải vượt qua nhiều kỳ thi với mức độ sàng lọc khắt khe. Bắt đầu từ kỳ thi Hương, sĩ tử tiếp tục thi Hội, và cuối cùng là kỳ thi Đình danh giá tại kinh đô Huế. Người đỗ đạt được phân hạng theo thứ bậc: Tú tài, Cử nhân, Phó bảng, Tiến sĩ.
 |
Không gian triển lãm được kiến tạo từ chất liệu tre truyền thống. |
Trong hệ thống khoa cử xưa, kỳ thi Hương được tổ chức 3 năm một lần tại các trường thi địa phương, giữ vai trò then chốt trong việc tuyển chọn nhân tài. Đây là vòng sàng lọc quan trọng, quy tụ hàng ngàn sĩ tử từ nhiều tỉnh thành.
Kỳ thi diễn ra dưới sự giám sát nghiêm ngặt của triều đình, với quy chế chặt chẽ nhằm bảo đảm tính công bằng: bài làm được ghi phách ẩn danh và niêm phong cẩn thận để tránh lộ danh tính; thời gian làm bài được quy định rõ ràng; thí sinh không được mang theo tài liệu hay trao đổi trong suốt thời gian thi.
Kỳ thi thường gồm ba hoặc bốn vòng (gọi là tam trường hoặc tứ trường), với nội dung trải dài từ Kinh nghĩa (Tứ thư – Ngũ kinh), Chiếu – Chế – Biểu (văn bản hành chính), Thơ phú, cho đến Văn sách (luận bàn về chính sự). Chỉ số ít thí sinh xuất sắc mới được xướng danh đỗ Cử nhân – điều kiện cần để bước tiếp vào kỳ thi Hội ở kinh đô.
Khoa cử thời ấy không chỉ là con đường học thuật mà còn là một thiết chế chính trị - xã hội quan trọng, phản ánh lý tưởng của giới sĩ phu – nơi học vấn và đạo đức được đề cao hơn xuất thân hay dòng dõi.
Đây cũng là phương tiện gìn giữ sự công bằng và liêm chính trong bộ máy nhà nước, đúng với tinh thần "chỉ có trí tuệ chân chính mới xứng đáng được tôn kính." Các kỳ thi được tổ chức một cách long trọng, trở thành sự kiện lớn, thu hút sự quan tâm của cả xã hội.
 |
Những bức ảnh tư liệu lịch sử được giới thiệu tới người xem |
Tuy nhiên, sau khi Pháp chiếm Việt Nam vào năm 1884, hệ thống khoa cử truyền thống dần bị xóa bỏ. Trường thi Hương Hà Nội bị giải thể (năm 1879), và kể từ khoa thi năm 1886, vua Đồng Khánh cho phép hợp nhất hai trường thi lớn là Hà Nội và Nam Định để tổ chức thi chung dưới tên gọi Trường Hà Nam.
Dù có đến hơn 10.000 thí sinh tham dự khoa thi 1897, chỉ có 80 người đỗ*. Điều này phần nào cho thấy sức hấp dẫn và ảnh hưởng sâu rộng của khoa cử trong xã hội Việt Nam thời bấy giờ.
Một điểm đáng chú ý trong những kỳ thi cuối cùng này là sự xuất hiện của tiếng Pháp và chữ Quốc ngữ trong nội dung thi. Từ năm 1898, Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer ký quyết định thành lập hệ thống các bài kiểm tra bổ sung gồm tiếng Pháp và chữ Quốc ngữ.
Ngoài việc thông thạo Hán văn, thí sinh còn phải dịch văn bản từ tiếng Pháp sang tiếng Việt và trả lời các câu hỏi về chính trị, hành chính, khoa học, địa lý, lịch sử – những môn học thuộc hệ thống giáo dục phương Tây.
Kỳ thi Hương được tổ chức vào năm Ất Mão, tức năm 1915 tại Nam Định trở thành kỳ thi cuối cùng được tổ chức ở miền Bắc, đánh dấu sự cáo chung của nền khoa cử Nho học.
Sau đó, người Pháp từng bước áp dụng hệ thống giáo dục mới gồm tiểu học, trung học và đại học – nổi bật là Đại học Đông Dương. Việc thay thế chữ Hán bằng chữ Quốc ngữ và tiếng Pháp, cùng với sự chấm dứt các kỳ thi Nho học, đã làm thay đổi sâu sắc diện mạo giáo dục Việt Nam, kéo theo những chuyển biến lớn trong cấu trúc xã hội và đời sống văn hóa dân tộc.
Từ đầu thế kỷ XX, Việt Nam bước sang một giai đoạn giáo dục theo mô hình phương Tây, đặt nền móng cho nhiều thay đổi về tư tưởng và nhận thức trong xã hội.
Trở lại khoa thi Đinh Dậu năm 1897, đây là một trong hai kỳ thi duy nhất có sự hiện diện của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer trong lễ khai mạc. Nhờ sự kiện hiếm có này, nhiếp ảnh gia Firmin-André Salles đã có cơ hội tiếp cận và ghi lại những hình ảnh về một sinh hoạt quan trọng của triều đình và người dân Việt Nam.
Các bức ảnh trưng bày là những tư liệu quý giá và hiếm hoi mà Thư viện quốc gia Pháp và Hội Địa lý quốc gia Pháp còn lưu giữ được, truyền tải chân thực không khí trang nghiêm mà cũng đầy náo nhiệt của trường thi xưa.
Firmin-André Salles (1860–1929) là một nhà thám hiểm kiêm nhiếp ảnh gia người Pháp, từng làm việc tại Việt Nam, Lào và Campuchia trong giai đoạn 1896–1898. Với kỹ thuật nhiếp ảnh bảng khô tiên tiến thời bấy giờ, ông đã ghi lại những hình ảnh có độ sắc nét và chi tiết vượt trội, mang đến một góc nhìn sống động về đời sống, cảnh quan, và các sự kiện văn hóa, giáo dục ở Việt Nam vào cuối thế kỷ 19.
Để làm phong phú thêm triển lãm, ban tổ chức đã hợp tác với các chuyên gia và nhà nghiên cứu nhằm bổ sung thông tin từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau. Những đóng góp này giúp lấp đầy khoảng trống trong bộ lưu trữ gốc, mang đến một bức tranh toàn diện hơn về kỳ thi Hương và những con người trong ảnh.
Triển lãm không chỉ là nơi trưng bày một bộ sưu tập ảnh lịch sử quý giá, mà còn là cuộc đối thoại về vai trò của nhiếp ảnh trong việc định hình cách chúng ta nhìn nhận lịch sử. Qua đó đem tới trải nghiệm nghệ thuật mang tính giáo dục, nơi người xem không chỉ chiêm ngưỡng những tác phẩm nhiếp ảnh mà còn hiểu thêm về kỹ thuật tạo ra chúng, đồng thời có cơ hội khám phá về hệ thống giáo dục và thi cử ở Việt Nam thời phong kiến.
Một số hình ảnh tại triển lãm:
 |
Các vị quan chủ khảo tại kỳ thi Hương Đinh Dậu |
 |
Đám đông tụ tập tại lễ khai mạc |
 |
 |
Khoa thi Đinh Dậu năm 1897 là một trong hai kỳ thi có sự hiện diện của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer trong lễ khai mạc (người được che lọng ở giữa ảnh) |
 |
Triển lãm ghi lại chân thực về kỳ thi Hương |
