Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm báu vật hiếm có

ANTĐ - Ngày 16-5, trong phiên họp của UNESCO diễn ra tại Bangkok, Thái Lan, bộ Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm - Bắc Giang đã chính thức được công nhận là Di sản tư liệu, khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Đây là di sản thứ 3 của Việt Nam, sau Mộc bản triều Nguyễn và Bia đá Văn Miếu -Quốc Tử Giám được vinh danh.  

Bộ kinh dạy lạc quan

Chùa Vĩnh Nghiêm thuộc xã Trí Yên, huyện Yên Dũng, Bắc Giang

Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm có 3.050 tấm ván rời, được khắc để in kinh, sách, luật giới Phật giáo. UNESCO ghi nhận di sản này là bởi, bộ kinh thể hiện tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm. Sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm vào thế kỉ 13 không chỉ là một sự kiện có ý nghĩa to lớn đối với riêng Việt Nam, mà còn mang tầm ảnh hưởng khu vực và quốc tế. Điểm được tôn vinh là tinh thần tự lực và tùy duyên, nghĩa là xem Phật chính là bản thân mình, tự tin vào bản thân, không dựa vào các thế lực thần linh, lạc quan với cuộc sống thực, thuận theo quy luật tự nhiên. Điều này khác biệt với nguyên gốc từ Ấn Độ và Trung Quốc, mà tư tưởng chủ đạo là đặt niềm tin ở đạo Phật mà Việt Nam đã tôn thờ trước đó vốn được du nhập tha lực - tin vào các thế lực thần bí. Nói cách khác, tư tưởng của Thiền phái Trúc Lâm đánh dấu quá trình Việt Nam hóa Phật giáo của Ấn Độ và Trung Quốc.

Nhiều nhà nghiên cứu lịch sử khẳng định, tinh thần tự lực của Thiền phái Trúc Lâm đã góp phần tạo nên hào khí Đông A, sức mạnh của nhà Trần ba lần chiến thắng quân Nguyên - Mông. Dòng thiền này còn có công lớn đối với quá trình phát triển của hệ thống văn tự Viêt Nam, chuyển từ chỗ sử dụng chủ yếu chữ Hán của Trung Quốc sang coi trọng và chủ động sử dụng chữ Nôm (chữ viết do người Việt Nam tạo ra để ghi âm tiếng Việt). Từ chỗ chỉ được dùng lẻ tẻ ở thời kì trước đó, chữ Nôm bắt đầu được sử dụng một cách có hệ thống trong trước tác của các cao tăng Thiền phái Trúc Lâm. Họ sử dụng chữ Nôm để viết lời thuyết pháp dưới dạng văn vần (để dễ nhớ và dễ lưu truyền).

Những lời thuyết pháp được viết bằng chữ Nôm này không phải là dịch trực tiếp từ kinh Phật viết bằng chữ Hán hay bằng chữ Phạn (một loại chữ Ấn Độ cổ), mà đó là những tổng kết ngắn gọn dưới dạng thơ hoặc là những diễn giải tư tưởng Phật học dưới lăng kính của người Việt Nam. Một điều thú vị khác mang ý nghĩa quốc tế là font chữ Nôm trên mã Unicode (kí hiệu NomNaTongLight.ttf) được Hội Bảo tồn di sản chữ Nôm (The Vietnamese Nôm Preservation Foundation, USA) lấy mẫu chữ Nôm từ sách Thiền tông bản hạnh là một phần của Mộc bản Vĩnh Nghiêm. 

Kiệt tác điêu khắc

Cận cảnh Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm

3.050 tấm mộc bản đều bằng gỗ thị, thứ gỗ màu trắng, có độ bền cao, ít cong vênh và khó nứt vỡ. Loại gỗ này thường được sử dụng trong nghề khắc mộc bản của Việt Nam và một số nước vùng Đông Nam Á. Kích thước các mộc bản không đồng đều tuỳ theo từng bộ kinh/ sách. Bản khắc lớn nhất là các loại sớ điệp chiều dài hơn 100cm, rộng 40cm - 50cm, bản nhỏ nhất chỉ khoảng 15cm x 20cm, nhưng phần lớn mộc bản có kích cỡ 33cm x 23cm x 2,5cm. Vì đã qua nhiều lần sử dụng, mực in bám khá dày, nên các ván đều có màu đen. Kĩ thuật khắc chữ và đồ án trang trí trên mỗi tấm ván đều đúng theo qui chuẩn in của Việt Nam. Mỗi trang sách in ra sẽ có biên lan (khung viền lề sách), bản tâm (vị trí khắc tiêu đề sách), ngư vĩ (gáy sách).

Đặc biệt, ở ván khắc tương ứng với trang đầu hay trang cuối của mỗi cuốn sách, thường có lạc khoản cho biết thời gian san khắc, người san khắc, địa điểm tàng trữ. Người trực tiếp chế tác mộc bản là thợ thuộc các phường chuyên nghề khắc mộc bản ở Liễu Tràng (Hải Dương), một làng quê chuyên làm nghề khắc mộc bản từ lâu đời. Họ được các vị trụ trì chùa Vĩnh Nghiêm mời đến làm công việc khắc mộc bản tại chùa, trực tiếp thực hiện các công đoạn: chế tác mộc bản, in ra sách, đóng sách. Phía nhà chùa đứng vai trò tổ chức và giám sát công việc chung và lưu trữ, phát hành đến các ngôi chùa và Phật tử.

Phật giáo Trúc Lâm là Phật giáo nhập thế, cho nên bản thân sự hiện diện tại vùng đồng bằng của ngôi chùa vốn là trung ương của giáo hội Trúc Lâm như Vĩnh Nghiêm suốt 7 thế kỷ qua đã góp phần đưa tư tưởng Phật giáo nhập thế thâm nhập sâu vào dân gian. Bởi vậy, hết sức tự nhiên, tư tưởng “tu tại gia” của Thiền phái Trúc Lâm đã ngấm vào lối sống của dân chúng Việt Nam bao đời nay.


Đối mặt với nguy cơ xuống cấp

Hiện nay, kho Mộc bản kinh sách Phật duy nhất của Thiền phái Trúc Lâm tại chùa Vĩnh Nghiêm đang bị đe dọa bởi rất nhiều nguy cơ. Bản thân mộc bản đã cũ, tấm có niên đại muộn nhất cũng đã được khắc cách đây 80 năm. Cho đến nay, mộc bản vẫn chỉ được bảo quản theo phương pháp thủ công. Hiện đã có một vài mảnh ván khắc từ trước thế kỷ 19 có dấu hiệu bị mục vỡ hoặc mờ, mòn mất nét chữ. Trong thời gian tới, nếu vẫn bảo quản theo phương thức như hiện tại, kho Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm không thể an toàn. Đã từng có ý kiến đề xuất, xây dựng một bảo tàng riêng đặt trong khuôn viên chùa để bảo quản mộc bản theo phương pháp hiện đại.