Bác Hồ trong một lần gặp mặt đồng chí Thôi Hữu (bên trái) cùng các văn nghệ sĩ trí thức (Hàng sau từ trái sang phải là nhạc sỹ Tử Phác, bác sĩ Từ Giấy, nhà văn Nguyễn Huy Tự)
Được nhà văn Tô Hoài nuôi giấu trong nhà
Tuổi thanh niên, Thôi Hữu vào Huế học trường Kỹ nghệ thực hành, ra làm anh viên chức nhà đèn và sớm tham gia hoạt động cách mạng ở Huế. Khi ấy, Trần Văn Tấn đã làm thơ và báo, lấy bút danh Thôi Hữu, đăng trên báo Bạn đường cùng với Nguyễn Thường Khanh (tức Trần Mai Ninh) và bút danh đó đã trở thành tên thường gọi sau này của ông.
Năm 1943, ông được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương, sau đó ra Hà Nội hoạt động bí mật đúng vào lúc thành phố bị địch khủng bố gắt gao nhất. Hàng trăm đảng viên và cơ sở cách mạng bị bắt và tù đày. Từ năm 1941 đến 1944, 8 Ban cán sự Đảng Hà Nội bị vỡ. Thôi Hữu cũng bị địch bắt, kết án 5 năm tù và bị giam trong Hỏa Lò. Ông kiên cường chịu đựng cực hình tra tấn và tìm cách thoát khỏi nhà ngục ghê rợn ấy, ra ngoại thành ẩn náu rồi tìm cách bắt liên lạc lại với cơ sở để hoạt động. Nhà văn Tô Hoài, người đã trực tiếp nuôi giấu Thôi Hữu trong gia đình mình 1 tuần, từng kể lại những ngày đáng nhớ ấy: “Sáng hôm ấy, có người đến nhà tôi. Người cũng trạc tôi, da ngăm ngăm, mắt nhìn thăm thẳm, đôi mày rậm đen sẫm. Tôi trông hao hao, chỉ lạ có cái áo dài thâm… Ông mỉm cười nhưng lại nói về một chuyện thật nghiêm trọng:
- Tớ mới chui cống Hoả Lò ra. Cho ở đây vài ngày, để mọc tóc khá một tý (đầu ông trọc lốc). Được không?
Mới 3 hôm trước, Nhật đảo chính Pháp… Tôi chưa biết trả lời thế nào, ông đã tự nhiên cởi áo dài thâm, móc áo và mũ lên đinh trên vách. Tôi đi xin được cái áo cánh lụa nâu đem về cho ông để nhỡ có ai đến, trông cũng đỡ lạ mắt”.
Ngày ăn một bữa gạo xát máy - thứ gạo của Sài Gòn đưa ra, mỗi bữa Thôi Hữu chỉ ăn đúng một bát. Ngoài đường đã có xác người đói, mẹ Tô Hoài chạy chợ cho cả nhà. Ít hôm sau, đồng chí Mười Hương đến (lúc đó lấy bí danh là Trang), giao chỉ thị Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta cho Tô Hoài. Họ đã biết nhau và Thôi Hữu được giao nhiệm vụ mới: Ông được bổ sung vào Ủy viên Ban cán sự Đảng Hà Nội cùng ông Vũ Oanh. Ông Nguyễn Quyết là Bí thư Ban cán sự, giao một số cơ sở cách mạng ở Bưởi - Nghĩa Đô cho Thôi Hữu đi lại hoạt động.
Sau khi Nhật đảo chính Pháp, thực hiện chỉ thị của Trung ương, Ban cán sự Đảng Hà Nội chủ trương đẩy mạnh hơn nữa việc phát triển lực lượng chính trị và lực lượng vũ trang, đưa phong trào quần chúng thành cao trào cách mạng. Do đó, Ban cán sự phân công: đồng chí Thôi Hữu phụ trách ngoại thành. Đồng chí Vũ Oanh phụ trách Mặt trận Việt Minh và các đoàn thể quần chúng.
Trại lính khố xanh thời Pháp, thời Nhật thành Trại Bảo an binh (trên phố Hàng Bài ngày nay) - nơi đồng chí Thôi Hữu chỉ huy chiến sĩ tự vệ tái chiếm về tay cách mạng ngày 19-8-1945
Đích thân chỉ huy chiến sĩ tự vệ chiếm Trại Bảo an binh
Xông xáo, dũng cảm, Thôi Hữu trực tiếp gây dựng cơ sở của Việt Minh tự vệ ngoại thành, từ Nghĩa Đô - Bưởi xuống Dịch Vọng Tiền, Dịch Vọng Hậu, Cổ Nhuế, được nhân dân tin yêu, che chở. Tháng 6-1945, trong cao trào tiền khởi nghĩa, những tên Việt gian đầu sỏ bị Đội Danh dự trừ gian trừng trị ngay giữa thanh thiên bạch nhật. Và chính ông đã thực thi nhiệm vụ trừng trị Cai Long, tên tay sai khét tiếng tàn ác ở vùng Bưởi. Anh Nguyễn Quý Thái là người cùng làng với Cai Long và biết rõ quy luật hoạt động của hắn.
Sáng 20-6-1945, anh Thái dẫn đồng chí Tấn đến cống Đõ đầu làng Hồ Khẩu thì gặp Cai Long đi xe đạp. Đồng chí Tấn liền nổ mấy phát súng tiêu diệt hắn ngay. Sau đó, nhận thấy Ba Lự, em cai Long cũng là một tên Việt gian nguy hiểm nên đồng chí Tấn đã giao cho đồng chí Tĩnh và tự vệ Nghĩa Đô tìm cách xử lý hắn. Từ đó, phong trào cách mạng cả vùngBưởi nức tiếng, khiến kẻ địch khiếp sợ.
Sáng 19-8-1945, Thôi Hữu chỉ huy các chiến sĩ tự vệ dẫn đầu nhân dân vùng Bưởi từ chợ Bưởi theo đường Thụy Khuê tiến vào Nhà hát Lớn dự mít tinh trên quảng trường rồi toả đi chiếm Trại Bảo an binh.
Nhớ về những ngày tháng kề vai sát cánh hoạt động cùng Thôi Hữu, ông Nguyễn Quyết nói: “Anh Tấn là một đồng chí xuất sắc, dũng cảm, có đóng góp quan trọng cho phong trào cách mạng ngoại thành mà trực tiếp là vùng Bưởi. Trong điều kiện địch càn quét Hà Nội khốc liệt như thế, chúng tôi tồn tại và phát triển được chính là do cán bộ phải dựa chắc vào dân, lấy dân làm gốc. Anh Tấn từ Huế ra nhưng đã làm rất tốt công tác vận động quần chúng, được nhân dân đùm bọc và che chở”.
Những vần thơ đẹp
Nhà báo Thép Mới, trong bài “Thương nhớ Thôi Hữu”, viết ngay sau khi ông hy sinh, đăng trên Tạp chí Văn nghệ số 35, năm 1950 đã dành những dòng hết sức cảm động, trân trọng: “Thôi Hữu là một nhân cách đặc biệt của làng báo, làng văn trẻ tuổi chúng ta hiện nay… Người cán bộ Thôi Hữu từ lúc giác ngộ cách mạng cũng mang lòng yêu thơ, ham viết”.
Từ năm 1946, cuộc đời ông gắn bó với báo: Sự Thật (1946), Thủ Đô (đầu năm 1947). Kháng chiến bùng nổ, ông cùng với một số anh em của Báo Cứu quốc và Ban Tuyên truyền Khu XI ở lại mặt trận Hà Nội như Tô Hoài, Lưu Văn Lợi, làm báo Cứu quốc Thủ đô. Lên Việt Bắc, Thôi Hữu trong Ban biên tập Báo Vệ quốc quân và Sự Thật.
Hồn thơ tươi trẻ, khoẻ khoắn, trong sáng là nét riêng trong mạch thơ ông, đem lại cảm xúc lạc quan, yêu đời, tiếp thêm sức mạnh cho người chiến sĩ. Với Thôi Hữu, thơ và lý tưởng chiến đấu cho cách mạng là một. Bài thơ “Lên Cấm Sơn”, đăng trên Báo Vệ quốc quân số 21, ngày 15-4-1948, là một trong những tác phẩm hay của thơ ca buổi đầu kháng chiến. Vẫn là hơi thở tự do, khoẻ khoắn như thời trai trẻ; hiện thực khắc nghiệt của cuộc kháng chiến gian khổ được ông viết với những hình ảnh thật trần trụi, xót xa, đầy rung động sâu sắc và tràn đầy tính chiến đấu: “Cuộc đời gió bụi pha xương máu/Đói rét bao lần xé thịt da/Khuôn mặt đã lên màu bệnh tật/Đâu còn tươi nữa những ngày hoa/Lòng tôi xao xuyến tình thương xót/Muốn viết bài thơ thấm lệ nhoà”.
Bài thơ “Lên Cấm Sơn” của Thôi Hữu và “Nhớ máu” của Trần Mai Ninh - những người cùng làm Báo Bạn đường xưa, “Đồng chí” của Chính Hữu đã tạo nên mảng thơ đặc sắc của thơ kháng chiến. Và tình cảm của ông, của anh bộ đội Cụ Hồ mới 26 tuổi, cũng bình dị, tha thiết như bao người xa vợ, xa người yêu trong chiến tranh, thương “Em lủi thủi quê người/Nhà gianh nghiêng một mái/Đắm trông một phương trời” (Tuổi 26).
Ở mảng truyện ký, tuỳ bút, Thôi Hữu là một cây bút viết chắc, khoẻ, giàu cảm xúc của người lăn lộn và trưởng thành trong thực tiễn đấu tranh cách mạng. Đó là điểm mạnh của văn xuôi Thôi Hữu. Cuộc kháng chiến anh dũng của quân dân Thủ đô trong trận Cự Đà ngày 27-3-1947 được Thôi Hữu phản ánh trong truyện ký “Đợi giờ chết”, viết ngay sau trận đánh (NXB Vệ quốc quân in năm 1949). Đó là thiên tuyệt bút duy nhất viết về trận đánh này với tên tuổi nổi tiếng “Con hùm xám Cự Đà” - Trung đội trưởng Nguyễn Văn Sự và Chính trị viên Trung đội - đồng chí Tự của Mặt trận Hà Nội. Độc giả yêu áng văn đầy hơi thở chiến đấu anh dũng trong “Đợi giờ chết” sẽ còn chuyền tay nhau và đưa vào lòng Hà Nội đau thương đang bị giặc chiếm bài viết “Tù binh trên đường số 4” của ông cùng với “Ký sự Cao Lạng” của Nguyễn Huy Tưởng.
Tác phẩm Thôi Hữu để lại cho hôm nay không nhiều, nhưng thời khắc để làm nên Lên Cấm Sơn, Đợi giờ chết, Tù binh trên đường số 4 thì sẽ còn lại mãi trong lòng bạn đọc.
Năm 1950, ông đã hy sinh anh dũng trong bộ quân phục đã bạc màu và ở lại với nhân dân xã Giang Tiên (Thái Nguyên) với cái tên Tân Sắc. Mộ ông đặt trên đồi Vô Tranh, dưới gốc cây dẻ có tấm bia bằng gỗ, do cụ Soạn làm. Hàng năm, cụ vẫn hương khói cho nhà báo Tân Sắc và chính cụ đã dẫn đại biểu Báo Nhân dân cùng gia đình nhà thơ lên đồi Vô Tranh tìm đúng vị trí cụ đã chôn cất nhà báo Tân Sắc. Đến lúc ấy, cụ mới biết, đó chính là ông Thôi Hữu, nhà báo, nhà thơ, người cán bộ cách mạng xuất sắc của Đảng và nhân dân.
