Cái chết rình rập
“Ở miền Tây xứ Nghệ, dòng Nậm Nơm không chỉ là dòng sông treo ngọn núi mà còn là huyền thoại với những dân tộc nghìn đời cư trú ở vùng biên giới Việt - Lào”, ông Vi Tốn Thục - người dân tộc Thái đã gần cả cuộc đời sống trên dòng Nậm Nơm giới thiệu một cách văn hoa để khách tưởng tượng về dòng sông đang xoáy nước đục ngầu gào thét dưới thung lũng.
Trong trí nhớ của ông Thục, sông Nậm Nơm không lớn, nhưng dài chẳng kém Đà giang hay sông Lam. Dòng bắt nước từ Lào, chảy xuyên núi đá, có những đoạn chảy ngược như sông Kỳ Cùng ở Lạng Sơn. Sông vắt ngang qua núi mà nếu ai tinh ý, đứng phóng tầm mắt thấy Nậm Nơm không khác gì một cái máng nước được chẻ đôi từ luồng nứa dẫn nước. Dòng sông cứ vắt vẻo hết đỉnh núi cao sang ngọn núi thấp rồi tung mình xuống thung lũng sâu cả trăm mét tạo thành dòng thác bất tận.
Ông Thục bảo: “Không tự nhiên mà người ta nói đây là dòng sông chết, tất cả đều có nguyên nhân sâu xa của nó. Dòng sông này từ xa xưa đã nhấn chìm không biết bao nhiêu sinh mạng, bao nhiêu quân thù. Những trận lũ quét đầu nguồn như đuổi nước xuống xuôi làm cho những tảng đá giữa dòng cũng phăng phăng trôi theo. Chúng tàn phá bản làng, nhấn chìm chim muông muôn thú theo dòng nước và đập nát tất cả ở cuối ngọn thác hung dữ”.
Quả thật, những con sông hiền hoà ở đồng bằng một khi lũ lên đã đáng sợ nhưng khi Nậm Nơm nổi giận thì đá cũng phải tan. Ông Thục giải thích: “Mưa rừng bão biển, dòng Nậm Nơm vượt qua địa hình dốc lên dốc xuống nên ầm ào suốt ngày đêm. Có những vùng, người ta coi dòng Nậm Nơm như một vị thần, họ lập đàn cúng tế vào ngày Rằm hoặc lễ tết mong thần sông phù hộ”.
Những “tay đua tử thần”
Chẳng ai chiến thắng được nước - lời ông Thục thổ lộ nghe có vẻ rất mâu thuẫn với thứ nghề cổ xưa mà tổ tiên, rồi đến đời ông, con cháu ông đang mưu sinh trên dòng Nậm Nơm - lái đò. Ông kể rằng, nhiều người sống được với dòng sông bằng nghề lái đò đưa khách hay chở hàng ngược dòng lên biên giới. Đó là những “tay đua tử thần” trên dòng sông huyền thoại và có người đã sinh nghề tử nghiệp.
Những người lái đò trên dòng Nậm Nơm được ví là những “tay đua từ thần” vì họ phải từng giây từng phút vượt thác ghềnh trong dòng nước xoáy. “Hiện nay, quốc lộ 7 được mở thông suốt sang Lào nên nghề lái đò không còn thịnh nữa, chứ trước đây nó là thứ nghề gia truyền của người Thái chúng tôi. Bây giờ, chủ yếu là chở hàng thuê cho khách hàng vùng biên chứ không còn ai dám ngồi lên chiếc thuyền độc mộc để một sống một còn với dòng sông nữa”. ông Thục cho hay.
Nhớ lại những năm tháng khổ chiến với dòng Nậm Nơm, ông Thục cho hay, gia tộc ông có 2 người bỏ mạng trên dòng sông này. Anh trai ông Thục, một người lái đò giàu kinh nghiệm nhất dòng Nậm Nơm sau khi thay cha huấn luyện em trai kế nghiệp đã bị dòng xoáy cuốn đi. Từ đó đến nay đã mấy chục năm, nhưng ông Thục vẫn không tìm được xác anh trai. Rồi con trai ông Thục cũng ra đi sau một chuyến đò vượt thác.
Cho đến nay, không biết có bao nhiêu người lái đò đã chết nhưng họ vẫn không bỏ nghề. Tuy vất vả, nguy hiểm nhưng là nghề cha truyền con nối nên phải giữ. Hơn nữa, họ sống với sông nước đã quen nên chẳng làm được gì khác. Điều nguy hiểm bây giờ với người lái đò là chẳng may gặp phải kẻ xấu, thuê chở ma tuý, hàng lậu. Chính ông Thục cũng từng bị lợi dụng nên giờ đây mỗi lần chở hàng, ông đều phải yêu cầu khách mở đồ ra kiểm tra để đề phòng bất trắc.
Bám sông mà sống
Hiểm nguy và cái chết không thể làm những người lái đò chùn bước. Không chỉ vậy, người dân ven dòng Nậm Nơm cũng không từ bỏ dòng sông, họ bám sông mà sống. Ông Vi Tân Hợi, Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương (Nghệ An) cho hay, khi một trong những thuỷ điện lớn nhất miền Trung là Khe Bố xây dựng ở thượng nguồn Nậm Nơm, vốn là nơi cư trú của các dân tộc Ơ Đu, Thái, Khơ Mú, một vùng đất rộng lớn thành lòng hồ thuỷ điện và họ chuyển sang nghề đánh bắt thuỷ sản hoặc lái đò đưa khách du lịch tham quan.
Nơi tụ nước cho Nậm Nơm bây giờ là lòng hồ thuỷ điện Bản Vẽ, cũng là điểm xuất phát cho những ai muốn khám phá miền Tây xứ Nghệ. Những người lái đò ngược dòng Nậm Nơm bây giờ không hiếm nữa. Có hàng chục, thậm chí hàng trăm người hành nghề. Anh Lô Văn Chuẩn, người lái đò trên hồ Bản Vẽ thổ lộ: “Có chuyến chở khách lên biên giới, cả đi cả về mất nửa tháng. Được khách bao ăn, thu nhập còn lại cũng vài triệu đồng chứ không ít. Nếu cứ có khách thì việc chúng tôi bám sông mà sống kể ra cũng ổn”.
Chúng tôi quan sát, những đoạn sông cạn, người dân không làm nghề lái đò thì đánh bắt tôm cá. Cá Nậm Nơm không nhiều nhưng toàn đặc sản. Những ngư dân cho hay, có loại cá dầm xanh - anh vũ bán cả triệu đồng một cân. Loại cá này rất hiếm. Vào mùa, ngư dân bơi ra những bãi đá mồ côi giữa dòng Nậm Nơm, một chân buộc dây thừng cho nước không cuốn đi rồi trầm mình xuống nước, dùng lưới hoặc vợt để bắt cá.
Vừa ngược dòng, ông Thục vừa than thở: “Dòng Nậm Nơm cho dân tiền bạc nhưng cũng lấy của chúng tôi bao nhiêu nước mắt”.
Ông Vi Tân Hợi, Phó Chủ tịch UBND huyện Tương Dương - Nghệ An: “Nghề lái đò trên dòng Nậm Nơm đã có từ rất lâu đời ở miền Tây tỉnh Nghệ An. Hiện nay, ở những lòng hồ thuỷ điện, nơi chứa nước từ những dòng sông này cũng xuất hiện những người lái đò phục vụ khách du lịch. Nhiều người quay lại lòng hồ làm ăn vì không có đất”.
