Xót xa phế tích trong ngôi làng "quý tộc"

ANTĐ - Cách trung tâm Hà Nội đúng ba chục cây số, thôn Cựu (Vân Từ - Phú Xuyên) nằm nép mình bên dòng Nhuệ giang như một cô gái nhu mì giấu đi những nét kiêu sa. Ít ai biết rằng, vẻ đẹp của ngôi làng với những ngôi nhà pha lẫn kiến trúc Pháp - Việt từng là mơ ước của bao người hoài cổ. 
Xót xa phế tích trong ngôi làng "quý tộc" ảnh 1

Cổng làng Cựu cổ kính

Sự khác biệt của một ngôi làng

Nếu như những ngôi làng thuần Việt thường có mô típ chung với cây đa - bến nước - sân đình, với những ngõ xóm thẳng lối cùng nhà tranh vách đất hay nhà ngói thấp lè tè san sát, thì làng Cựu lại mang một nét riêng hiếm thấy. Không nói lúc xưa, mà giờ khi nhiều ngôi làng Việt đã bị đô thị hóa, nhà cấp bốn lẫn với nhà tầng đủ kiểu dáng khác nhau, làng Cựu vẫn khác biệt hẳn. Những ngôi nhà hiện đại gần như không có, những ngôi nhà cấp bốn kiểu mẫu thời bao cấp cũng không có. Tất cả những ngôi nhà trong làng cứ nửa ta nửa Tây, nửa tráng lệ nửa bình dân, nửa hào hoa phố xá nửa lại giản dị quê mùa.

Xót xa phế tích trong ngôi làng "quý tộc" ảnh 2

Vẻ đẹp của làng Cựu đã in dấu thời gian 

Tất cả những sự pha trộn ấy hiển hiện rõ rệt, nửa lạ nửa quen khiến người từ nơi khác tới không khỏi thắc mắc xen lẫn sự thích thú. Những cánh cổng nhà xưa cũ quay ra mặt đường đều không quá cao, cũng không quá thấp. Hoa văn, họa tiết trên đó cũng không quá Tây mà cũng không hẳn là của người Việt. Hỏi ra mới biết, đó là thứ pha trộn hài hòa giữa kiến trúc Gothic thường thấy ở Pháp và Việt cổ.

Nhà ông Xã Vinh, một nhà buôn gỗ trứ danh sở hữu một trong những biệt thự cầu kỳ nhất làng Cựu. Lối ngõ thênh thang lát đá tảng xanh, hai tòa nhà ở hai bên nối với nhau bằng cầu bê tông uốn lượn, cổng được trang trí sơn thủy hữu tình. Nhà của cụ Hàn Thăng thì mang dáng dấp đại quan, mái cổ, cửa bức bàn, cột gỗ lim to, nền nhà tôn cao, sân thấp mà rộng, tòa ngang dãy dọc như ở chốn “tam cung lục viện”. Còn biệt thự khổng lồ của ông Chu Văn Luận được xây làm trường Huỳnh Thúc Kháng với nguyện vọng chắp cánh ước mơ chữ nghĩa cho con em làng Cựu cũng hết sức đặc biệt.

Từ ngoài đường nhìn vào, chẳng ai rời mắt được khỏi nhà cụ phó Du. Từ cánh cổng hoen màu thời gian đến mặt tiền biệt thự, những mảng tường hoặc được thiết kế lồi ra lõm vào, hoặc các bức phù điêu. Ở trong nhà, những cột trụ cả hai người ôm chưa xuể đỡ lấy phần mái vòm cong vút như mái đình cổ.

Ông Tôn là chủ nhân đời thứ ba ngôi nhà này. Ông bảo: “Mùa đông thì ấm, mùa hè thì mát. Nhà chưa bao giờ phải sửa chữa lại chỗ nào, các cụ xây sao thì nó vẫn như thế. Nhiều người đến xin mẫu, quay phim chụp ảnh chán chê nhưng cuối cùng vẫn lắc đầu bảo thợ ta không nhái nổi”.

Đi từ đầu đến cuối làng, mỗi con ngõ nhỏ sâu hun hút là mỗi bí mật của kiến trúc giao thoa. Đường trong ngõ lát đá hộc xanh bóng nhẵn, phẳng lì. Ngõ nhỏ thôi nhưng không bí như những nơi khác, mà ngược lại rất thoáng và mát bởi những ô văng cửa sổ nhà bên chìa ra đủ cao để che đi cái nắng. 

Cổng làng độc - dị - lạ

Trưởng thôn Cựu, anh Nguyễn Quang Huy cho hay, làng Cựu cổ kính đã có cách đây trên 500 năm. Làng vốn thờ một vị tướng nhà Trần, chuyên thuần hóa hổ. Sinh nghề, tử nghiệp nên vị tướng ấy cuối cùng bị chính con hổ mà mình đang dạy cắn chết. Chỗ hổ tha xác về là mộ vị tướng xấu số ấy. Khi về đây khảo cứu tài liệu, nhà sử học Trần Quốc Vượng đã phải thốt lên rằng cổng làng Cựu là cổng làng đẹp nhất Việt Nam.

Cổng làng Cựu xây kiểu tam quan nhà chùa nhưng vít 2 cửa cạnh tạo một cửa giữa rộng rãi mái vòm. Phía trên các cột trụ là đôi kỳ lân cùng hai con chó giữ cổng. Phía mặt trong cổng có nậm rượu, nụ hoa điểm xuyết rất lạ cùng những hàng chữ Nho viết bằng mực đen đã nhạt màu.

Cổng được quét ve vàng từ xưa, nay đã bạc. Hồi ấy Giáo sư Trần Quốc Vượng nói với các cao niên của làng Cựu, cổng cổ mà không hẳn cổ, hiện đại mà không hẳn hiện đại. Nó giống như một cổng thành không phải để ngăn mà để hút người ta vào bên trong.

Một cao niên trong làng giải thích, sở dĩ làng Cựu có cổng và những ngôi nhà biệt thự kia vì hơn trăm năm trước, một nửa làng bị cháy thành tro. Người dân đói khổ bỏ làng lên Hà Nội làm thuê rồi phát đạt với nghề may áo com-lê và váy đầm cho Tây. Có tiền, họ mới mời thợ về xây cổng làng và những ngôi biệt thự tinh tế như vậy.

Nguy cơ hoang phế

Theo thống kê của anh Huy, cả làng Cựu bây giờ còn khoảng 20 ngôi biệt thự cổ. Số còn lại hoặc đã chỉnh trang thành nhà ở hiện đại hoặc bỏ không như nhà hoang.Chúng tôi đi dạo một vòng quanh làng Cựu, quả nhiên có những ngôi nhà với kiến trúc rất đẹp, lạ mà cửa đóng then cài, bờ tường vôi vữa đã hoang hóa rơi rụng còn phía bên trong chỉ để củi khô hay cỏ dại mọc um tùm. Anh Huy giải thích là các chủ nhân hoặc đã bỏ làng đi nơi khác, hoặc vẫn còn ở trong làng nhưng không có tiền tu bổ.

Anh Huy xót xa kể, quãng những năm 2000, có đến gần chục ngôi biệt thự cổ còn đẹp nhưng đã bị chủ nhân đập đi xây nhà hiện đại. Và hiện nay trong làng cũng có gần chục ngôi nhà khác bị bỏ hoang mặc cho nắng mưa bào mòn, hủy hoại. Phá đi không nỡ, nhưng chủ nhân cũng không dám ở vì sợ sập.

Ngay ngôi biệt thự to nhất là trường Huỳnh Thúc Kháng của ông Chu Văn Luận cũng gần như thành phế tích. Biệt thự nhà ông Chánh Linh bị chia cho năm bảy hộ, thế rồi người ta đập hết, phá hết. Chiếc bể cảnh với những hoa văn tuyệt mỹ, bên trong có hòn non bộ cùng với tấm bình phong linh thiêng trước căn biệt thự bề thế của ông Nguyễn Ngọc Du nay chỉ còn trong hoài niệm. Nét độc đáo của ngôi làng là những ngõ nhỏ lát đá xanh, những tảng đá lớn, dày, mát lạnh, rất phù hợp với không gian cổ kính của làng dần thay bằng những con đường bê tông vô hồn.

Nguy cơ làng cổ trăm năm trở thành hoang phế là khó tránh nếu như không có một phương án bảo tồn. Tiếc thay, cho đến nay cấp xã chưa đủ sức nghĩ và làm, nhưng cấp huyện, thành phố… nếu không tìm cách bảo vệ và tôn vinh làng Cựu thì cái sự tiếc kia sẽ trở thành nỗi buồn muôn thuở.