Bia tiến sĩ Văn Miếu và những vấn đề... thời sự
(ANTĐ) - Dự thảo hồ sơ đăng ký Ký ức thế giới cho Di sản tư liệu “82 bia đá về các khoa thi tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội” vừa chính thức hoàn tất bản thảo lần cuối cùng để kịp gửi lên UNESCO. Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu, di sản 82 bia tiến sĩ Văn Miếu hội đủ các tiêu chí để trở thành Di sản tư liệu thế giới.
 |
| Không chỉ khách Ta, khách Tây cũng sờ đầu rùa |
Những minh chứng có giá trị
Theo PGS.TS Trịnh Khắc Mạnh - Viện trưởng Viện Hán Nôm, 82 tấm bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám Hà Nội rất đặc sắc không đâu có được. Đó không chỉ là nơi lưu danh những người đã thi đỗ trong các kỳ thi trải dài suốt gần 300 năm từ 1442 đến 1779 mà những tấm bia này còn nói lên được nhiều điều về đời sống, xã hội, về bối cảnh chính trị và đáng quý hơn cả, tinh thần của mấy thế kỷ trước so với ngày nay còn nguyên tính thời sự. Mỗi dòng chữ trên 82 tấm bia đá là nguồn sử liệu vô cùng quý giá giúp chúng ta nghiên cứu về con người và sự nghiệp của nhiều danh nhân đất Việt như Nguyễn Trãi, Ngô Sĩ Liên, Nguyễn Quý Đức, Đặng Đình Tướng....
Theo thống kê, trong số 1.304 tiến sĩ đỗ đạt được khắc tên trên bia đá thì có tới 225 vị từng được cử đi sứ Trung Quốc vào các triều Minh, Thanh, cá biệt, có những vị đi sứ tới 2-3 lần như Nguyễn Như Đổ (1424-1525) đi sứ triều Minh, Lê Quý Đôn (1726-1784) và Lương Như Hộc (?-?)... vì thế, đây cũng là những tư liệu có giá trị để tìm hiểu về thân thế, sự nghiệp của các sứ thần Việt Nam, cùng lịch sử mối giao bang giữa các nước vùng Đông Bắc á . Bên cạnh đó, mỗi tấm bia không đơn thuần chỉ là một văn bản mà còn là một tác phẩm nghệ thuật với những hoa văn trang trí cầu kỳ, tính cách điệu cao với nhiều chủ đề hoa lá, mây, trăng, long, ly, quy, phượng. Nhiều nhà nghiên cứu mỹ thuật đã coi đây như một tư liệu quan trọng trong quá trình nghiên cứu về lịch sử mỹ thuật và điêu khắc Việt Nam từ thế kỷ XV đến XVIII.
Vẹn nguyên tính thời sự
Lâu nay, 82 bia đá về các khoa thi tiến sĩ dựng tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám luôn được quan tâm nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau như lịch sử, văn hóa, giáo dục triết học, pháp luật, ngôn ngữ văn tự thời kỳ quân chủ tập quyền ở Việt Nam. Có thể nói, hầu hết những bài ký của bia đều tập trung ca ngợi vài trò của Nho giáo trong đời sống chính trị xã hội, ca ngợi chế độ và đề cao nhà vua. Nhưng điều đặc biệt, trong những bài văn bia đó còn đề cập đến những vấn đề mà ngay cả ở thời điểm hiện tại vẫn cần coi trọng như “dựng xây nghiệp lớn, diệt trừ tàn bạo, cứu dân lầm than” hoặc “ mở mang văn đức, thu nạp anh tài, đổi mới chính trị...” - bia tiến sĩ năm 1442 khắc 1484.
Trong bia khoa thi 1463 do Đào Cử soạn, bên cạnh những dòng ca ngợi triều Lê cùng Đức vua Lê Thái Tổ còn đề cao việc “mở cửa cầu hiền, sửa sang nền đức, cổ vũ lòng dân” hoặc “đem lòng nhân hậu vun bồi cho mệnh mạch Nhà nước”. Cũng theo PGS.TS Trịnh Khắc Mạnh, các bài ký trong bia đề danh tiến sĩ còn giúp chúng ta hiểu được chính sách phát triển giáo dục của các triều đại quân chủ tập quyền Việt Nam, trong đó nhấn mạnh việc chăm lo đào tạo nhân tài cho đất nước. Ví như, trong Bia khoa thi tiến sĩ năm 1442 khắc năm 1484 viết “Nghĩ việc đặt khoa thi, kén kẻ sĩ là chính sự cần làm trước nhất. Tô điểm cơ đồ, khôi phục mở mang trị hóa chính là ở đây, mà sửa sang chính sự, sắp đặt công việc, giáo hóa dân phong mỹ tục là ở đây, các bậc đế vương đời xưa làm nên trị bình đời nào cũng theo thế”.
Vấn đề coi trọng hiền tài tiếp tục được nhấn mạnh: “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh và hưng thịnh, nguyên khí suy thì thế nước yếu mà thấp hèn. Vì thế, các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi trọng việc giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công việc cần thiết”. Bia khoa thi tiến sĩ năm 1448 cũng đề cập tới vấn đề này “Sự lớn lao của nền chính trị của bậc đế vương không gì quan trọng bằng việc trọng dụng nhân tài. Việc cai trị mà không lấy nhân tài làm gốc thì đều bị coi là thiếu đường hướng phát triển”. Có một điều đặc biệt nữa, việc khắc bia đề tên ngoài việc nêu gương sáng, còn góp phần giáo dục nhân cách con người. Những tấm bia này đã nhắc nhở những người đỗ đạt phải sống sao cho có ích với xã tắc, xứng danh kẻ sĩ.
Những áng văn bất hủ trên dù đã được khắc trên bia nhiều thế kỷ qua nhưng tinh thần và giá trị của nó vẫn vẹn nguyên tính thời sự. Những vấn đề như: chính sách phát triển giáo dục, trọng dụng nhân tài, đào tạo nguồn nhân lực luôn là chính sách hàng đầu, cực kỳ quan trọng đối với bất kỳ thời đại nào trong quá trình xây dựng và phát triển.
Đau đầu trước nạn “sờ đầu rùa”
So với các chất liệu khác, thì bia đá tiến sĩ ở Văn Miếu – Quốc Tử Giám có tính bảo toàn cao. Tuy nhiên, không có gì là vĩnh cửu cả. Vài chục năm trở lại đây, trên những bia đá này đã bắt đầu xuất hiện những vết nứt, một số chữ đã mờ đi do sự tác động của thời tiết, của mưa nắng thất thường và khắc nghiệt. Nhưng lại cũng có nguyên nhân khác, khiến 82 bia tiến sĩ đứng trước nguy cơ xuống cấp nhanh hơn, đó là sự thiếu ý thức của khách tham quan. Cứ đến mùa thi, dòng khách đổ về thăm Văn Miếu - Quốc Tử Giám đông đúc từ sáng sớm cho tới tối mịt. Không hiểu cái tục lệ sờ đầu rùa lấy may xuất phát từ đâu, mà sĩ tử nào cũng muốn “sờ một cái” để “đăng khoa”, để “đỗ đạt”. Cũng chả hiểu, có bao nhiêu người sau khi sờ đầu rùa thì đỗ đạt, nhưng cái hại trước mắt là hầu hết đầu rùa bia Văn Miếu - Quốc Tử Giám đều nhẵn bóng. Nguy cơ di sản xuống cấp, những con chữ trên bài bia mờ đi đã đến mức báo động.
Ông Đặng Kim Ngọc - GĐ Trung tâm VHKH Văn Miếu - Quốc Tử Giám cho biết Trung tâm đang tiến hành nghiên cứu một số hình thức bảo tồn bằng công nghệ cao vừa đáp ứng được nhu cầu thưởng ngoạn của công chúng, vừa ngăn chặn những bàn tay vô ý thức. Tại Hồ sơ 82 bia đá về các khoa thi Tiến sĩ, Trung tâm cũng đã đề nghị ủy Ban UNESCO và Chương trình Ký ức thế giới quan tâm giúp đỡ trong việc bảo quản, nhằm phát huy hơn nữa những giá trị của Di sản tư liệu.
Quỳnh Vân
