- Động viên ngư dân bám biển trước lệnh cấm đánh bắt cá phi lý của Trung Quốc trên Biển Đông
- Áp thấp nhiệt đới xuất hiện gần Biển Đông
Công cụ có tính ràng buộc pháp lý
Trong Tuyên bố của Chủ tịch ASEAN nhân Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 42 vừa diễn ra tại Indonesia, các nhà lãnh đạo ASEAN nhấn mạnh sự cần thiết tăng cường lòng tin lẫn nhau, kiềm chế các hành động có thể làm phức tạp hòa bình và ổn định tại Biển Đông; tái khẳng định sự cần thiết phải theo đuổi một giải pháp hòa bình để giải quyết các tranh chấp, phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) năm 1982; nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì và thúc đẩy hòa bình, an ninh, ổn định, an toàn, tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông, cũng như việc thực hiện đầy đủ và hiệu quả Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông.
 |
Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 42 ủng hộ nỗ lực thúc đẩy đàm phán COC |
Liên quan đến COC, các nhà lãnh đạo ASEAN ủng hộ các nỗ lực tăng cường hợp tác giữa ASEAN và Trung Quốc, cũng như tiến triển trong đàm phán về COC; hoan nghênh sáng kiến thúc đẩy đàm phán COC, trong đó có đề xuất xây dựng các hướng dẫn nhằm đẩy nhanh việc sớm hoàn tất COC thực chất và hiệu quả; nhấn mạnh sự cần thiết duy trì và thúc đẩy môi trường thuận lợi cho đàm phán.
Ý tưởng về COC được ASEAN đưa ra năm 1996 với mục tiêu tạo nền tảng cho sự ổn định lâu dài trong khu vực và thúc đẩy sự hiểu biết giữa các nước có yêu sách. Đến tháng 3-2002, ASEAN và Trung Quốc bắt đầu đàm phán về dự thảo COC nhưng không đạt được đồng thuận. Để tháo gỡ bế tắc, tháng 11-2002, tại Hội nghị cấp cao ASEAN ở Campuchia, các nước ASEAN và Trung Quốc đã ký Tuyên bố chung về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), thay vì COC.
Đây có thể xem là một thỏa hiệp tạm thời, bước đầu tạo ra môi trường chính trị có lợi cho việc giải quyết tranh chấp, ngăn chặn xung đột, bảo đảm hòa bình và ổn định ở Biển Đông. Là văn kiện đầu tiên mà ASEAN và Trung Quốc đạt được trong vấn đề Biển Đông, DOC là cơ sở để soi chiếu, đánh giá tính hợp pháp, chính đáng trong hành vi của các bên liên quan theo các cam kết của mình. DOC cũng thúc đẩy việc xây dựng lòng tin, hợp tác biển giữa ASEAN và Trung Quốc. DOC cũng góp phần xây dựng các cơ chế, diễn đàn, văn kiện phù hợp để ASEAN và Trung Quốc đối thoại, hợp tác với nhau trên Biển Đông. Tuyên bố này tạo tiền đề cho những bước tiếp theo trong giải quyết căng thẳng trên biển.
Dù là văn kiện mang tính bước ngoặt, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì hòa bình và ổn định ở Biển Đông trong hơn 20 năm qua, nhưng do không có tính ràng buộc về mặt pháp lý nên DOC vẫn chưa phát huy hiệu quả trong việc giải quyết các tranh chấp trên biển. Đã đến lúc phải chuyển DOC thành COC nhằm tránh xảy ra các vi phạm và đối đầu giữa các nước liên quan, góp phần duy trì hòa bình và ổn định trong khu vực. Đó là lý do tại sao khu vực cần COC, một công cụ có tính ràng buộc pháp lý, dựa trên UNCLOS.
Tuy nhiên, phải đến năm 2013, ASEAN và Trung Quốc mới bắt đầu thảo luận về COC. Năm 2017, hai bên thông qua dự thảo khung COC và đến năm 2018 thì ra được văn bản dự thảo đàm phán duy nhất. Theo Ngoại trưởng Singapore Balakrishnan, nước Chủ tịch ASEAN 2018, đây là văn bản cơ sở cho các cuộc đàm phán COC trong tương lai và hai bên đã thống nhất các phương thức chính cho các cuộc đàm phán COC trong thời gian tới. Cho đến nay, các thương lượng này diễn ra nội bộ trong ASEAN và Trung Quốc, chưa có văn bản nào công bố ra bên ngoài và các dự đoán chỉ là phán đoán. Đến năm 2019, các bên đã đưa ra bản dự thảo đầu tiên nhằm hợp nhất văn bản dự thảo đàm phán duy nhất và bổ sung các đề xuất mới.
Cần đẩy nhanh việc hoàn thành sớm COC
Kể từ năm 2020 đến nay, do dịch Covid-19, không có cuộc họp nào về COC được tổ chức. Tính tới tháng 11-2021, ASEAN và Trung Quốc mới hoàn thành vòng rà soát thứ nhất và đang tiến hành vòng rà soát thứ hai đối với văn bản dự thảo đàm phán duy nhất. Như vậy là thời gian đàm phán COC kéo dài đã 20 năm, lâu hơn đáng kể so với tiến trình đàm phán UNCLOS, vốn chỉ mất 9 năm để đạt được sự đồng thuận của 100 quốc gia.
Khi văn bản dự thảo đàm phán duy nhất được thông qua năm 2018, dư luận đánh giá là một bước tiến. Tuy nhiên, cho đến nay, dự thảo vẫn bị “mắc kẹt” vì một số điểm nghẽn. Ông Pradhan - cựu Phó cố vấn an ninh quốc gia và cựu Chủ tịch Ủy ban Tình báo hỗn hợp của chính phủ Ấn Độ đã chỉ ra một số khúc mắc. Thứ nhất, trong khi các nước ASEAN mong muốn COC có tính ràng buộc pháp lý thì Trung Quốc lại phản đối. Thứ hai, Việt Nam luôn mong muốn COC áp dụng cho quần đảo Hoàng Sa nhưng Trung Quốc không đồng tình và còn khẳng định yêu sách phi lý ở khu vực này. Thứ ba, trong khi ASEAN khẳng định UNCLOS là nền tảng cho COC và điều chỉnh mọi hành vi trên biển thì đối với Trung Quốc, UNCLOS không điều chỉnh triệt để mọi vấn đề trên biển, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến quyền lịch sử. Vì thế, Trung Quốc đã phớt lờ phán quyết của Tòa Trọng tài thường trực (PCA) năm 2016 trong vụ kiện với Philippines. Thứ tư, các bên chưa thống nhất về cơ chế giải quyết tranh chấp.
Với Việt Nam, có thể thấy rằng hai định hướng lớn mà Việt Nam hướng đến trong quá trình đàm phán COC. Thứ nhất, đây phải là một văn bản ràng buộc pháp lý, một điều ước quốc tế. Thứ hai, phải có một cơ chế giám sát thực thi hiệu quả, hiệu lực. Thực tế cho thấy cho đến nay, DOC có nhiều điều khoản chưa thực hiện được, trong đó có vấn đề thay đổi các hiện trạng tại Biển Đông, dù hàng năm vẫn kiểm điểm, đánh giá việc thực hiện DOC. Vì thế, COC cần phải bảo đảm các yếu tố có tính chất pháp lý ràng buộc.
Chặng đường để đạt được COC vẫn còn lâu dài. Trước thềm đợt đàm phán mới sau thời gian gián đoạn vì Covid-19, nhiều lãnh đạo và quan chức các nước ASEAN và Trung Quốc đã thể hiện ý chí sớm hoàn tất đàm phán COC. Cụ thể, trong chuyến thăm Indonesia vào cuối tháng 2, Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương và Ngoại trưởng Indonesia Retno Marsudi đã thống nhất rằng các cuộc đàm phán về COC sẽ được đẩy mạnh trong năm 2023.
Về phía Việt Nam, tại Hội nghị quan chức cấp cao ASEAN (SOM) và cuộc họp lần thứ 15 nhóm công tác Hội đồng Điều phối ASEAN (ACCWG) tại Jakarta, Indonesia, vào ngày 6-3-2023, Đại sứ Vũ Hồ - Quyền Trưởng SOM ASEAN Việt Nam cũng đã bày tỏ sự ủng hộ với việc thúc đẩy đàm phán xây dựng COC hiệu quả, thực chất, phù hợp với luật pháp quốc tế và UNCLOS. Đại sứ Vũ Hồ cho rằng các nước cần xây dựng cách tiếp cận mới, phù hợp với tình hình hiện tại trong quá trình xây dựng COC.
Tại Hội nghị cấp cao 42 vừa diễn ra tại Indonesia, các nước ASEAN đã hoan nghênh những nỗ lực không ngừng nhằm tăng cường hợp tác giữa ASEAN và Trung Quốc với những bước tiến trong các cuộc đàm phán thực chất, hướng tới sớm hoàn thiện COC thực chất và hiệu quả, phù hợp với luật pháp quốc tế, bao gồm UNCLOS 1982, trong thời hạn được các bên thống nhất. Để đẩy nhanh quá trình đàm phán, bên cạnh việc duy trì và phát huy môi trường thuận lợi, cũng như tiếp tục đối thoại hòa bình giữa tất cả các bên liên quan nhằm đạt được hòa bình và ổn định lâu dài trong khu vực, các nước ASEAN ủng hộ đề xuất xây dựng các hướng dẫn để đẩy nhanh việc hoàn thành sớm một COC hiệu quả và thực chất.
