Thu hồi xe máy cũ nát: Khó, nhưng cần phải làm

• Đổi xe máy cũ lấy xe mới ở Hà Nội: Đề xuất hay nhưng cần thêm hỗ trợ
• Vướng hành lang pháp lý để kiểm soát khí thải, thu hồi xe máy cũ nát
• Thu hồi xe máy cũ nát: Cần nhưng vẫn thiếu hành lang pháp lý

Xe máy cũ nát được chế thêm rơ-mooc phía sau tiềm ẩn nguy cơ tai nạn và khiến môi trường thêm ô nhiễm

Câu chuyện không mới

Trong văn bản gửi các tỉnh, thành phố đề nghị tăng cường kiểm soát ô nhiễm không khí và xử lý triệt để điểm nóng về ô nhiễm bụi, khí thải, Bộ TNMT cho rằng, thời gian gần đây mức độ ô nhiễm không khí tại một số đô thị lớn, đặc biệt là Hà Nội, TP.HCM có xu hướng gia tăng, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng. Bên cạnh việc cần đẩy nhanh ban hành và thực hiện kế hoạch phát triển hệ thống giao thông công cộng, ưu tiên phương tiện sử dụng năng lượng sạch, không phát thải, Bộ TNMT đề nghị Hà Nội, TP.HCM thu hồi, loại bỏ phương tiện cơ giới cũ nát, lạc hậu, không đảm bảo tiêu chuẩn lưu hành, gây ô nhiễm môi trường trong thành phố.

Vào cuối tháng 12-2020, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược quốc gia bảo đảm trật tự an toàn giao thông đường bộ giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn 2045. Chiến lược đặt ra mục tiêu giai đoạn 2020 - 2030 sẽ thực hiện kiểm soát phát thải khí thải định kỳ với xe mô tô, xe gắn máy có động cơ xăng tham gia giao thông. Tuy nhiên, để thực hiện được các mục tiêu, cần luật hóa và có các văn bản hướng dẫn dưới luật. Hiện luật Giao thông đường bộ (sửa đổi) đã bổ sung quy định về kiểm tra khí thải xe máy. Đây sẽ là tiền đề quan trọng để thực hiện các bước tiếp theo. Tuy nhiên, do còn một số vấn đề, dự luật chưa được thông qua tại kỳ họp Quốc hội vừa qua.

Câu chuyện thu hồi xe máy cũ nát, không đảm bảo lưu hành đã được bàn đến từ rất lâu, nhưng đến nay vẫn dậm chân tại chỗ. Trước đây, UBND TP Hà Nội đã có Tờ trình Thủ tướng Chính phủ ban hành quy định về quản lý, thu hồi đối với xe mô tô, xe gắn máy để đảm bảo ATGT và giảm ô nhiễm môi trường.

UBND TP Hà Nội cho rằng, xe mô tô, xe gắn máy đang sử dụng tham gia giao thông là nguồn thải ra phần lớn các chất gây ô nhiễm không chỉ đơn thuần do tập trung một số lượng lớn phương tiện cùng tham giao giao thông, mà quan trọng mỗi xe cũng là những nguồn phát thải gây ô nhiễm do chưa được kiểm soát khí thải. Theo tính toán thì xe mô tô, xe gắn máy đang lưu hành chiếm 95% về số lượng, chỉ tiêu thụ 56% xăng (không tính diezel) nhưng lại thải ra cỡ 94% HC; 87% CO; 57% NOx và 33% PM10 trong tổng lượng phát thải của các loại xe cơ giới kể cả chạy bằng xăng và diezel. Trong khi đó, lượng xe máy trên địa bàn Hà Nội ngày càng có xu hướng tăng nhanh. Hiện số lượng vào khoảng 5,7 triệu xe và gần 1/2 là xe máy sử dụng lâu năm, nhiều xe sản xuất từ những năm 90 của thế kỷ trước vẫn đang tham gia giao thông.

Hà Nội hiện có khoảng 5,7 triệu xe máy không được kiểm soát về khí thải

Hơn nữa, xe máy cũ không đủ điều kiện về an toàn kỹ thuật cũng là nguyên nhân gây ra nhiều TNGT. Kết quả nghiên cứu năm 2016 của Ủy ban ATGT quốc gia cho thấy, có mối liên hệ giữa số vụ tai nạn và tuổi đời của phương tiện. Từ lâu, ô tô đã có quy định về niên hạn sử dụng và kiểm soát khí thải thông qua các kỳ đăng kiểm định kỳ. Nhưng tại Nghị định số 95/2009/NĐ-CP ngày 30-10-2009 của Chính phủ chỉ quy định về niên hạn sử dụng của ô tô chở hàng (không quá 25 năm) và ô tô chở người (không quá 20 năm). Riêng đối với ô tô con và xe mô tô, xe gắn máy, đến nay vẫn chưa có quy định về niên hạn.

Nên kiểm soát khí thải xe máy thay vì quy định niên hạn

UBND TP Hà Nội nhận định, việc triển khai kiểm tra khí thải đối với xe mô tô, xe gắn máy là cần thiết, cần phải sớm quy định lộ trình thực hiện, đặc biệt đối với Hà Nội. Qua phân tích, việc kiểm soát khí thải với xe máy sẽ giảm ô nhiễm môi trường và bảo vệ sức khỏe người dân đô thị, đồng thời góp phần tăng cường thu hút đầu tư thương mại và du lịch. Hệ thống quản lý sẽ là kho dữ liệu cung cấp đầy đủ các thông tin cả về hành chính và kỹ thuật đối với xe mô tô, xe gắn máy đang lưu hành phục vụ nhiều mục đích khác nhau trong công tác quản lý, điều hành giao thông đô thị.

UBND TP Hà Nội cũng nêu phương án, loại bỏ xe mô tô, xe gắn máy không đảm bảo điều kiện an toàn kỹ thuật trên địa bàn thành phố trên cơ sở tham khảo kinh nghiệm các nước có đặc điểm phát triển tương đồng theo 2 hướng: Loại bỏ thông qua việc ban hành các tiêu chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn khí thải; Loại bỏ thông qua việc ban hành quy định theo niên hạn sử dụng phương tiện. Tiến hành kiểm soát khí thải xe mô tô, xe gắn máy tham gia giao thông tại Hà Nội không phân biệt xe có biển số đăng ký tham gia giao thông trên địa bàn để đảm bảo công bằng.

Xe máy cũ nát dùng chở thịt lợn gây tai nạn, chủ xe “bỏ của chạy lấy người”

Việc kiểm soát được thực hiện theo tiêu chuẩn kỹ thuật, tiêu chuẩn khí thải ở các mức độ như thu phí phương tiện: Thu phí môi trường thông qua dán tem môi trường các mức xanh, vàng, đỏ đối với phương tiện xe mô tô, xe gắn máy. Thu hồi, kiên quyết loại bỏ xe mô tô, xe gắn máy không đủ điều kiện an toàn kỹ thuật tham gia giao thông: Đối với phương tiện có mức phát thải môi trường vượt quá mức cho phép không có các biện pháp khắc phục. Dù vậy, UBND TP Hà Nội cũng kiến nghị, nên kiểm soát khí thải với xe máy thay vì quy định niên hạn sử dụng.

Mới đây nhất, đầu tháng 9-2020, Sở TNMT Hà Nội đề xuất UBND TP Hà Nội chấp thuận phối hợp với Hiệp hội xe máy Việt Nam triển khai chương trình “Nghiên cứu thí điểm đo kiểm khí thải và hỗ trợ đổi xe mô tô, xe gắn máy cũ đang lưu hành trên địa bàn thành phố”. Theo chương trình, thành phố sẽ lựa chọn và lắp đặt thiết bị đo kiểm cho 8 đại lý sửa chữa, bảo dưỡng xe máy để phục vụ cho việc đo khí thải nằm trên địa bàn 6 quận: Hoàn Kiếm, Cầu Giấy, Đống Đa, Hai Bà Trưng, Hà Đông, Thanh Xuân. Thành phố cũng dự kiến lựa chọn 30 đại lý xe máy trên địa bàn để thí điểm chương trình đăng ký đổi xe mô tô, xe gắn máy cũ (sản xuất trước năm 2002) với các cơ chế hỗ trợ khác nhau.

Sở TNMT Hà Nội cho biết, Hiệp hội xe máy Việt Nam là đơn vị chủ động kinh phí đầu tư các thiết bị đo khí thải và lắp đặt 8 trạm đo kiểm khí thải, 30 trạm đổi xe, cùng các cán bộ kỹ thuật để thực hiện hoạt động này. Người dân đưa xe đến kiểm tra khí thải sẽ được hỗ trợ bằng hiện vật có giá trị khoảng 300.000 đồng. Trường hợp muốn đổi xe máy, theo dự kiến được hỗ trợ từ 2-4 triệu đồng. Tuy nhiên, mức hỗ trợ này được cho là kém hấp dẫn so với giá trị một chiếc xe máy mới nên không thu hút được người dân tham gia.

Kiểm soát khí thải xe máy thông qua tem nhãn

Kiến nghị của Bộ TNMT đối với Hà Nội và TP.HCM về việc thu hồi xe máy cũ nát là không mới, nhưng đến nay vẫn chưa có cơ sở để triển khai thực hiện. Ông Nguyễn Văn Phương - Phó Trưởng phòng Chất lượng xe cơ giới (Cục Đăng kiểm Việt Nam) cho rằng, hiện mới chỉ có quy định niên hạn sử dụng đối với ô tô khách và ô tô tải. Còn các loại ô tô khác hay mô tô, xe gắn máy thì chưa có quy định.

Ngoài ra, với ô tô, Chính phủ đã ban hành quy định về kiểm tra định kỳ, còn với xe máy cũng chưa có nên chưa thể thống kê cụ thể về tình trạng xe máy cũ nát trên toàn quốc. “Việc thu hồi phương tiện của người dân không hề đơn giản bởi đó là một tài sản. Chúng ta không thể nói thu là thu, bỏ là bỏ được, mà cần xây dựng một hành lang pháp lý chặt chẽ, đầy đủ” - ông Phương nhìn nhận.

Theo ông Phương, cách đây hơn 10 năm, Bộ GTVT cùng một số đơn vị liên quan đã bàn thảo việc thu hồi mô tô, xe gắn máy. Tuy nhiên, do xe máy ảnh hưởng rất nhiều đến người dân, hàng triệu người sử dụng xe máy là phương tiện mưu sinh, đặc biệt là người nghèo. Vì vậy, việc áp đặt một biện pháp quản lý nào đó đối với mô tô, xe gắn máy cần rất thận trọng bởi vì nó tác động xã hội rất lớn. Cũng theo ông Phương, hiện nay nhiều quốc gia không quy định niên hạn đối với xe máy. Họ quản lý trên cơ sở yêu cầu kỹ thuật, khí thải xe đạt thì được tham gia giao thông và ngược lại.

Ngoài ra, các nước cũng quy định về mức bảo hiểm, xe càng cũ thì bảo hiểm càng cao, đến một lúc nào đấy người dân thấy thà đổi xe mới còn hơn là cứ đi xe cũ vừa tốn tiền, vừa không yên tâm. Ở Việt Nam, việc kiểm soát xe cũ nát, lạc hậu cũng nên được thực hiện thông qua kiểm kê khí thải, nghĩa là đo lượng khí thải ra của xe, nếu dưới mốc quy định sẽ được lưu hành, còn trên mốc thì không cho phép lưu hành. Việc này cần triển khai trước ở các đô thị lớn, nơi có nhiều phương tiện gây ô nhiễm không khí.

Về loại phương tiện, những xe nào cũ, khả năng gây ô nhiễm cao nên được ưu tiên kiểm kê trước, hoặc ưu tiên kiểm kê trước với xe phân khối lớn, loại xe này số lượng ít hơn và kiểm soát khả thi hơn. Có ý kiến đề xuất kiểm soát theo biển đăng ký. Tuy nhiên, nếu kiểm soát bằng cách này, các xe ở Hà Nội sẽ phải đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng môi trường, nhưng xe ở ngoại tỉnh không đảm bảo vẫn chạy vào được, khiến cho việc kiểm soát trở nên vô nghĩa. “Chúng tôi nghĩ rằng, có thể quy định bằng tem nhãn. Những xe đạt quy định về môi trường sẽ có tem xanh và được tham gia giao thông. Còn những xe nào không có sẽ bị phạt” - ông Phương đề xuất.

Nếu triển khai kiểm soát khí thải đối với xe máy thì hiện nay chúng ta đang có sẵn hàng trăm trung tâm kiểm định ô tô. Những trung tâm này có thể trở thành nòng cốt để kiểm soát khí thải xe máy. Tuy nhiên, với số lượng mấy chục triệu mô tô, xe gắn máy, chỉ riêng các trung tâm đăng kiểm sẽ không thể đáp ứng được. Chính vì vậy cần sử dụng thêm hàng nghìn cơ sở bảo hành, bảo dưỡng của các đơn vị lắp ráp, các hãng xe. Về mặt kỹ thuật, việc kiểm soát khí thải với xe máy không khó, chỉ cần trang bị một máy đo khí thải và phần mềm kết nối dữ liệu để tổng hợp. Nếu được chuẩn bị tốt thì mỗi xe máy thường chỉ mất từ 3-5 phút để hoàn tất việc kiểm tra.

Nhưng, triển khai việc kiểm soát khí thải cần có lộ trình rõ ràng, thống nhất của các bên liên quan. Cơ quan quản lý Nhà nước đóng vai trò xây dựng hành lang pháp lý, ban hành chính sách hỗ trợ, thực hiện việc kiểm soát. Nhà sản xuất lên phương án hỗ trợ để người dân có thể bán xe cũ, đổi xe mới, sau đó họ xử lý theo quy định về sản phẩm thải bỏ. Với người dân, cần nâng cao nhận thức về bảo hành, bảo dưỡng, bởi xe có tốt, có mới mà không bảo dưỡng đúng cách thì sẽ giảm chất lượng, không đáp ứng chỉ tiêu về mặt chất lượng. Điều quan trọng nữa là người dân cần đồng thuận khi Nhà nước có chính sách kiểm soát khí thải.