Cuốn sách gồm 17 chuyên luận, được chia thành các nhóm vấn đề phản ánh toàn diện bức tranh văn hóa Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử. Mỗi chuyên luận là một công trình nhỏ, kết hợp giữa lý luận, tư liệu và quan điểm học thuật hiện đại.
Ở phần mở đầu, tác giả bàn về khái niệm và đặc trưng của văn hóa Việt Nam, đặt trong mối quan hệ với điều kiện địa lý, lịch sử và chính trị: “Việt Nam và một số nước khác trong khu vực Đông Nam Á cùng nằm ở nơi kết nối giao thương - giao lưu văn hóa Nam - Bắc, Đông - Tây, Lục địa - Đại dương”.
Cách phân tích của tác giả cho thấy, văn hóa Việt Nam không khép kín mà luôn mở: “để hội nhập nhưng không bị “hòa tan”, không trở thành “bãi rác công nghệ” và “thuộc địa văn hóa” của các nước phát triển”.
Các chuyên luận tiếp theo đi sâu vào những vấn đề cụ thể như tín ngưỡng dân gian, văn hóa làng xã, giáo dục truyền thống, đạo lý con người Việt Nam hay mối quan hệ giữa văn hóa và hiện đại hóa.
Một số chuyên luận mang tính phản biện, đặt lại các luận điểm quen thuộc trong nghiên cứu văn hóa. Ví dụ, khi bàn về ảnh hưởng của Nho giáo, tác giả không chỉ nêu mặt tích cực trong việc hình thành trật tự xã hội và chuẩn mực đạo đức, mà còn chỉ ra những giới hạn của nó đối với tư duy sáng tạo và bình đẳng giới trong tiến trình hiện đại hóa.
 |
Không chỉ dừng lại ở nghiên cứu, cuốn sách còn gợi mở “tầm nhìn thời đại”, hướng đi cần thiết trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa.
Theo GS.TS. Phạm Hồng Tung, trong khi thế giới đang chuyển mình mạnh mẽ với công nghệ số, truyền thông số và kinh tế tri thức, văn hóa Việt Nam cần được nhìn nhận như một nguồn lực nội sinh quan trọng cho phát triển bền vững.
Tác giả nhấn mạnh vai trò của giáo dục văn hóa, của việc xây dựng con người Việt Nam hiện đại có tri thức, bản lĩnh, nhưng vẫn thấm đẫm tinh thần dân tộc và giá trị truyền thống. Quan điểm này mang tính định hướng, phù hợp với chủ trương của Đảng về phát triển văn hóa, con người Việt Nam trong thời kỳ hội nhập quốc tế.
Cuốn sách giúp người đọc nhận ra rằng, văn hóa Việt Nam không phải là một “di sản tĩnh”, mà là một thực thể sống động, luôn vận động cùng thời đại. Giữa bối cảnh toàn cầu hóa và giao thoa văn hóa mạnh mẽ hiện nay, tác phẩm của GS.TS. Phạm Hồng Tung như một lời nhắc nhở: chỉ khi hiểu rõ lịch sử văn hóa của chính mình, chúng ta mới có thể tự tin bước ra thế giới mà không đánh mất bản sắc.
