Ảnh do nhân vật cung cấp
Ký ức xa xưa
PGS.TSKH Ngô Giang Liên nhớ lại: “Đó là vào giai đoạn những năm đầu thập niên 90 thế kỷ trước, khi tôi được tiếp cận báo cáo dịch tễ về căn bệnh sốt rét đã từng cướp đi sinh mạng của hơn 4.000 người dân Việt Nam thì sự day dứt đến khó tả, rồi bỗng nhiên tôi cảm thấy bản thân mình có một phần trách nhiệm trong đó”…
Trong những năm tháng ấy, cô gái Hà Nội Ngô Giang Liên chỉ là một nữ cán bộ khoa học trẻ mới hoàn thành chương trình học kéo dài 6 năm ở Liên Xô về nước, mọi thứ hoàn toàn bỡ ngỡ nhưng vì có đủ sự hậu thuẫn từ những người thân trong gia đình nên cô đã có đủ niềm tin và sự quyết tâm để gắn đời mình với khoa học với hy vọng sâu sắc rằng lĩnh vực mình nghiên cứu sẽ giúp ích cho cộng đồng trong một tương lai gần.
Rồi cô cho biết ngày đó cũng loay hoay lắm, mọi thứ rất mơ hồ, kiến thức gần như trắng tinh như tờ giấy trắng, chẳng biết bắt đầu từ đâu, nghiên cứu cái gì thì: “Có một Giáo sư người Hà Lan đã “đặt hòn gạch” đầu tiên cho tôi đi theo hướng nghiên cứu về dịch bệnh sốt rét. Nhưng sốt rét thì “mênh mông” thứ để nghiên cứu, hỏi lại trong sự mông lung thì vị Giáo sư cười đáp: Bất cứ thứ gì cũng nên bắt đầu từ phân loại. Con muỗi gây nên căn bệnh sốt rét cũng vậy, con nào truyền bệnh cho người cần phân loại và đánh dấu…” - cô Ngô Giang Liên kể lại - “Sau đó tôi sang Thái Lan tu nghiệp về nhiễm sắc thể ở muỗi rồi trở về Việt Nam bắt đầu hành trình bắt muỗi, nuôi muỗi, mổ muỗi ra để nghiên cứu. Chu trình đó tốn rất nhiều thời gian và công sức, chờ cho 1 con muỗi từ khi hút máu, đẻ ra trứng rồi phát triển thành muỗi con không hề dễ dàng, nhưng đó chưa phải là phương pháp tối ưu trong nghiên cứu cho đến một ngày”…
“Xây nhà” cho muỗi
Để có cuộc gặp gỡ định mệnh, để sau này trong những phòng thí nghiệm vô trùng hiện đại với đầy đủ máy móc thiết bị công nghệ cao ít ai có thể hình dung được rằng thời điểm đó nữ khoa học trẻ Ngô Giang Liên đã từng phải nghiên cứu khoa học trong những khu nhà cấp 4 xập xệ, máy móc đơn giản thiếu thốn vô cùng.
“Với chuyên môn lý sinh sẵn có, tôi đã nảy ý định muốn tìm ra “con đường” phòng chống căn bệnh sốt rét hiệu quả nhất, thì phải xác định rõ vector truyền bệnh từ loài muỗi. Được các nhà dịch tễ học giới thiệu, tham gia cùng đoàn nghiên cứu sốt rét Trung ương, tôi đã quyết định khăn gói lên đường, vào sống cùng với đội phòng chống sốt rét ở khu rừng Khánh Phú, tỉnh Khánh Hòa để lấy mẫu nghiên cứu.
Đây là một khu rừng nhiệt đới điển hình của Việt Nam có tiếng là “rừng thiêng nước độc”, là nơi tập trung nhiều loài muỗi sinh sống và cũng là khu vực có tỉ lệ bệnh nhân sốt rét là người dân tộc cao nhất cả nước” - cô Ngô Giang Liên nhớ lại - “Vào tới nơi, với mục đích thu thập các mẫu loài, tôi ước chừng chỉ đi đôi ba tuần rồi trở về nhưng hết thời gian mà vẫn chưa làm được gì, cũng không thể bắt rồi “vận chuyển” con muỗi ra ngoài phòng thí nghiệm ở Thủ đô được nên tôi quyết định ở lại…
Và một phòng thí nghiệm tự nhiên đã được “xây dựng” ngay giữa rừng. Phòng thí nghiệm của tôi đơn sơ tới mức, những chiếc bát ăn cũ dùng để chứa nước mưa hoặc nước suối rừng được “huy động” để sử dụng là “nhà” cho muỗi. Loài muỗi kể cũng lạ, đốt người xong thường trú vào những nơi rất mát. Phòng thí nghiệm nuôi muỗi lúc nào cũng phải giữ ở nhiệt độ chuẩn là từ 18-22 độ C. Thay vì phòng có mái che, để giữ nhiệt độ luôn ẩm và mát, tôi đã đặt những “căn nhà” của muỗi dưới tán cây cổ thụ. Để tranh thủ tối đa thời gian ở thực địa, ngày nào cũng vậy, tôi chọn thời điểm thích hợp là buổi tối để cho muỗi đốt vào chính cơ thể mình rồi bắt chúng vào nuôi tại môi trường thiên nhiên. Sau đó tôi lập các tiêu bản theo phương pháp nghiên cứu kiểu nhân. Phân tích nhiễm sắc thể trên cơ sở phân loại loài, tập tính của chúng, đốt vào thời gian nào để đề suất phương pháp phòng, chống”…
Thành công thấm đẫm hy sinh
Hiện giờ ở từng địa phương đã áp dụng thành tựu mà PGS.TSKH Ngô Giang Liên cả đời dày công nghiên cứu để tạo ra công nghệ ứng dụng chống lại căn bệnh sốt rét. Cô Liên kể lại ngày đó đã sống như thế hàng tháng trời ròng rã chỉ để cho muỗi… đốt. “Sống chung” với muỗi, quyết tâm của cô là phải thực hiện thành công đề tài nghiên cứu về căn bệnh sốt rét.
Chấp nhận mọi sinh hoạt thiếu thốn, một mình xa nhà, bản thân cô đã không còn cảm giác đau, ngứa vì bị muỗi đốt quá nhiều. Hàng tháng ròng rã trôi qua, cô Liên đã thực sự như một người lính xả thân tìm cách ngăn chặn sự tàn phá của loài muỗi gây nên bệnh sốt rét nguy hiểm với con người. Để rồi sau đó với lỉnh kỉnh các mẫu thí nghiệm và 6 hộp tiêu bản cô rời cánh rừng Khánh Phú trở về Hà Nội sau một thời gian dài biền biệt. Không quá lâu để nếm trải sự hy sinh của mình, đúng 1 tháng sau đó, mầm bệnh sốt rét từng âm ỉ trong người cô trong suốt thời gian ở rừng bắt đầu phát bệnh. Cô Liên bị sốt rét ác tính với liên miên những cơn sốt nóng-giật-rét-run bần bật hành hạ.
Sau đợt “dính” trận sốt rét ác tính này, cô Liên kể: “Cho đến tận bây giờ tôi vẫn chưa thể lấy lại nước da trắng hồng mà tôi thừa hưởng từ mẹ. Tôi đã bị “xấu” đi rất nhiều vì môi thâm lại, da tím tái vì căn bệnh sốt rét phá hủy hồng cầu…”. Và cũng trong khoảng thời gian “xây nhà” cho... muỗi tại khu rừng Khánh Phú này, thật tình cờ, một đoàn công tác của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đi qua đã bắt gặp một nữ giảng viên của một trường đại học tại Việt Nam đang dầm mình ở đầm lầy. Hỏi ra mới biết người con gái Việt Nam chính là nữ khoa học trẻ Ngô Giang Liên đang nghiên cứu… muỗi.
Cảm động trước sự cố gắng phi thường của cô giáo Liên, WHO đã giới thiệu cô với Hội đồng Anh (British Council) giúp cô tiếp tục thực hiện đề tài nghiên cứu ở môi trường thí nghiệm hiện đại để sau đó, cô và các cộng sự Việt Nam đã tìm ra được vector truyền bệnh ở loài muỗi. Nhờ có kết quả nghiên cứu này, ngành dịch tễ học Việt Nam đã đạt những hiệu quả tích cực trong việc phòng chống căn bệnh sốt rét.
Website của Hội đồng Anh đánh giá: “Khiêm tốn, người phụ nữ với ảnh hưởng cá nhân của mình lại không bao giờ thừa nhận những thành quả trong việc ngăn chặn bệnh sốt rét ở Việt Nam. Nhưng khi bạn nghe kể rằng từ năm 1994, số người chết bởi bệnh sốt rét giảm dần nhanh chóng, bạn nhận ra rằng cô ấy đã góp phần vô cùng quan trọng cho những thành công này qua việc diệt trừ và xóa bỏ căn bệnh sốt rét…”. Sau đó, cô Liên đã bảo vệ thành công luận án Tiến sỹ với đề tài: “Nghiên cứu đặc điểm di truyền của loài Anopheles.dirus và An.minimus gây bệnh sốt rét ở Việt Nam”... Từ kết quả nghiên cứu này, các nhà dịch tễ học Việt Nam đã có đủ cơ sở khoa học để xác định chính xác đặc điểm sinh học của loài muỗi truyền bệnh sốt rét ở người và đưa ra những biện pháp dự phòng thích hợp.
Niềm đam mê truyền đạt tri thức
Cuộc đời cũng như tên tuổi của PGS.TS Ngô Giang Liên, nguyên Phó Chủ nhiệm Bộ môn tế bào Mô - Phôi và Lý sinh, trường ĐH Khoa học Tự nhiên - ĐH Quốc gia Hà Nội đã “bay” đến nhiều nơi - trong nước cũng như nước ngoài với “biệt danh”: Người dám hy sinh bản thân để muỗi đốt đến bị sốt rét ác tính phá hủy hồng cầu để tìm ra vector truyền bệnh”. Nhưng trên tất cả, cô là một nhà khoa học đam mê nghề nghiệp, khát khao tìm tòi, nghiên cứu và khám phá. Từ niềm đam mê cá nhân ấy đến những dự thảo đề án, chương trình khoa học mà cô tham gia đều vì cộng đồng. Đến nay, tuy đã nghỉ hưu nhưng cô vẫn không ngừng nghiên cứu khoa học và luôn cảm thấy ấm áp, hạnh phúc khi tiếp tục được mời đứng trên bục giảng để truyền đạt niềm đam mê lẫn tri thức của mình cho các thế hệ sau.
“Mỗi người có một tình yêu”, PGS.TSKH Ngô Giang Liên tâm sự. Và đến hôm nay, hành trang của cô, người bạn đồng hành thân thiết và thủy chung của cô vẫn thế: Những con muỗi và các kỹ thuật mới để phòng chống dịch bệnh sốt rét, bệnh nhiệt đới... Tưởng chừng đơn giản là vậy nhưng lại nói lên bao điều về con người, về cuộc sống.
Cuộc đời của một nhà khoa học, một nhà giáo cũng như thế: giản dị, trầm mặc nhưng hàm chứa biết bao bí ẩn về tri thức của loài người. Là Phó TTK Hội Hình thái học Việt Nam, nhận được sự ủng hộ của WHO, Viện Y học nhiệt đới Liverpool, London, 2 Giáo sư đầu ngành Julian Crampton, Harold Townson…; PGS.TSKH Ngô Giang Liên vẫn miệt mài nghiên cứu những đam mê khoa học, đều đặn lên lớp hàng tuần, tìm hiểu những đề tài nghiên cứu mới và luôn tìm thấy niềm vui trong công việc. Bên cạnh các đề tài nghiên cứu cấp quốc gia, các giải thưởng khoa học, giải thưởng vì sự nghiệp giáo dục, một phần thưởng giá trị khác đối với cuộc đời nữ PGS.TSKH ấy chính là mái ấm gia đình hạnh phúc cùng người chồng - người đồng nghiệp cùng các con, mà trong đó có người con trai nối nghiệp đang làm nghiên cứu sinh tại Nhật Bản. PGS.TSKH Ngô Giang Liên tự hào kể, còn sức khỏe còn nghiên cứu khoa học, và hiện có rất nhiều các thế hệ học trò của cô đang nâng cao tri thức tại các nước phát triển và cô luôn ngóng đợi đám học trò trở về để cùng cô tiếp tục đắm mình hàng giờ trong phòng thí nghiệm, nghiên cứu khoa học vì nhân sinh.
